Debunking Myths #2: De wonderen van de 4e industriële revolutie

Dit artikel geeft niet het standpunt weer van Extinction Rebellion, maar de mening van een rebel binnen de “Myth Debunkers for XR” groep. Hoe de groep artikels opstelt en selecteert lees je hier op ons community forum: https://base.extinctionrebellion.be/t/myth-debunkers-for-xr-group-creation/787.

Mijn naam is Capello, ik ben 40 jaar oud en heb een achtergrond in geografische wetenschappen. Mijn professionele activiteiten omvatten advies en onderzoek op het gebied van bodem- en grondwaterverontreiniging. Om te redden wat nog te redden valt, geloof ik in liefde voor het leven, pedagogie en... rebellie.

Met de uitvinding van de stoommachine, transformeerde de eerste industriële revolutie de maatschappij van een overwegend agrarische en ambachtelijke naar een commerciële en industriële maatschappij. Deze revolutie verspreidde zich over de hele 19e eeuw en elk land en regio heeft haar eigen lokale geschiedenis. Vanaf het einde van de 19de eeuw leidde een tweede industriële revolutie tot tal van nieuwe elektrische toepassingen binnen het industrialiseringsproces. De derde industriële revolutie, uiteindelijk,omvat informatietechnologie uit de jaren zeventig van de vorige eeuw, in gang gezet door de uitvinding van de microprocessor. Deze derde revolutie is nog niet compleet en er staat al een vierde industriële revolutie voor de deur.

Dit zou tot de digitalisering van de industrie leiden: "Industry 4.0". Productieprocessen zouden gestuurd worden via digitale technologie zoals kunstmatige intelligentie. Zo wordt het mogelijk om informatie uit Big Data (de massale opstapeling van gebruikers- en consumentengegevens) en digitale platforms te verzamelen. De meeste internationale organisaties (OESO, G20, de Wereldbank, de Internationale Arbeidsorganisatie, enz.) hebben hier een prioriteit van gemaakt.

Een rechtlijnige, verengde visie

Deze lineaire visie van vier opeenvolgende revoluties is enigszins een reductie van de werkelijkheid. Vanuit historisch perspectief is het correcter om de evolutie te bestuderen in het licht van de ontwikkelingen binnen de technowetenschap. Vanwege de complexiteit van de huidige evolutie van de technowetenschappen lijkt de “vierde industriële revolutie” een pakkende slogan voor bedrijven en beleidsmakers om investeringen aan te moedigen.

In deze film, die online beschikbaar is, brengt het Wereld Economisch Forum een groot aantal experts samen om uit te leggen wat de 4e Industriële Revolutie met zich zal meebrengen. Zij verzekeren ons dat de 4e Industriële Revolutie onder andere tot doel heeft (i) de huidige op olie gebaseerde industriële beschaving te overtreffen; (ii) het inkomensniveau te verhogen en de kwaliteit van het leven wereldwijd te verbeteren; (iii) dit te bereiken zonder groei, maar ondertussen de welvaart te maximaliseren; (iv) en ongelijkheden bloot te leggen, zodat ze niet langer getolereerd worden. Er wordt ons dus van alles een beetje beloofd! Laten we daarom kort deze beweringen onder de loep nemen.

Een wereld zonder olie?

Ten aanzien van de uitstoot van broeikasgassen hebben initiatiefnemers van de 4e industriële revolutie soms spectaculaire cijfers gepresenteerd.

In werkelijkheid zijn digitale technologieën en Factory 4.0 nog steeds even afhankelijk van fossiele brandstoffen. In 2019 heeft de productie van energie om digitale netwerken van stroom te voorzien meer CO₂-uitstoot gegenereerd dan de burgerluchtvaartsector. In 2018 waren er op onze planeet 7 miljard aangesloten toestellen in omloop en naar schatting stijgt dit tot 20 miljard in 2020. Met de komst van 5G en the internet of things zal de CO₂-uitstoot van de digitale sector nog toenemen.

Naast het stroomverbruik van datacenters (dataopslagfaciliteiten met een groot aantal servers die continu gekoeld moeten worden) en machines en apparaten die op het internet zijn aangesloten, wordt de CO₂-uitstoot die gepaard gaat met digitale technologie vooral gegenereerd door de productie van deze elektronische apparaten.

Laten we het voorbeeld nemen van een 40-inch televisiescherm: op een totale koolstofvoetafdruk van 374 kg CO₂-equivalent (productie, vormgeving, distributie, gebruik, enz.) is de productie van grondstoffen en de vervaardiging van onderdelen goed voor 299 kg, oftewel 80% van het totaal. Zoals bij alle elektronische apparaten komen de meeste milieu- en sociale effecten voort uit de ontginning van metalen (waaronder sommige zeldzame aardmetalen) en andere minerale materialen zoals zand en klei. De ontginning wordt voornamelijk aangedreven door fossiele brandstoffen.

De claim dat de uitstoot van broeikasgassen zou dalen als gevolg van de omschakeling naar 5G is voornamelijk gebaseerd op (vaak bewezen) winsten in energie-efficiëntie. Maar als een efficiëntieverhoging daadwerkelijk energie bespaart voor een bepaald gebruik van een apparaat, zegt dat niets over het totale energieverbruik (van een bepaalde sector).

Zo verbruikt 5G bijvoorbeeld minder energie per uitgezonden gigabyte dan zijn voorgangers, 4G en 3G. Het probleem is dat het dataverbruik enorm zal stijgen en er een hogere energierekening zal komen, ondanks het feit dat 5G efficiënter is. Dit staat bekend als het rebound effect. Bovendien zijn benaderingen die gericht zijn op energie-efficiëntie op de lange termijn niet rendabel, omdat ze niets in twijfel trekken en een fundamenteel niet-duurzaam model in stand houden.

Loonsverhoging?

Dat de inkomsten zouden stijgen vanwege de 4e industriële revolutie, is een nogal vage uitspraak. Het komt overeen met de belofte van werkgelegenheid die 5G zou moeten rechtvaardigen. Er bestaat nog steeds grote onzekerheid over het aantal banen dat zou worden gecreëerd, hoeveel banen er zouden verdwijnen en welke jobs zouden veranderen. Volgens een OESO-rapport van 2018 zou vanwege de automatisering het risico op baanverlies in België met ongeveer 15% stijgen. Denken we hierbij aan de automatisering van koerierdiensten zoals bij Amazon en de impact op lokale winkels. Of zo zijn er winkels zonder kassa's en smartphonefabrieken waar een paar ingenieurs volstaan om de robots te programmeren. De vrees bestaat dat de 4e industriële revolutie meer banen zal doen verdwijnen, dan dat ze er creëert.

Verder zonder groei?

De financiering en het doel van de 4e industriële revolutie is gebaseerd op economische groei.Deze industriële revolutie, die voortvloeit uit het Wereld Economisch Forum, biedt geen kansen voor een post-groei economie of een samenleving die het algemeen welzijn maximaliseert.

Het is namelijk zo dat de meeste innovaties van het digitale tijdperk gebaseerd zijn op speculatief kapitaalverkeer: de leningen die bedrijven aangaan zijn grotendeels gebaseerd op het geloof in de waarde van toekomstige technologische ontwikkelingen, zoals 5G. Het is dan ook van cruciaal belang om behoeften kunstmatig te creëren, die deze nieuwe technologieën rechtvaardigen.

Maar –als we ons louter op het klimaatprobleem focussen - als sommige landen de afgelopen jaren economische groei gecombineerd hebben met een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen, dan is dat vooral te danken aan een verschuiving van de meest vervuilende activiteiten. Op mondiaal niveau is er geen sprake van een ontkoppeling van economische groei en CO₂-uitstoot.

Bovendien, zelfs als hernieuwbare energieën in opmars zijn, is de heersende logica er een van opeenstapeling: nieuwe energiebronnen worden toegevoegd aan de bestaande energiemix en vervangen op geen enkele manier fossiele brandstoffen.Het valt dan ook te vrezen dat een duurzame economische groei noodzakelijkerwijs zal leiden tot een toename van de uitstoot van broeikasgassen, waardoor de aarde nog verder opwarmt.

Blootleggen van ongelijkheden?

In de afgelopen jaren is de toename van verschillende vormen van ongelijkheid zo groot geworden dat dit een bekommernis is geworden van de politieke en economische elite. Het is zover gekomen dat de "morele" fundamenten van het kapitalisme worden aangetast omdat die gebaseerd zijn op de belofte van een beter leven voor een meerderheid van de burgers. Het is echter moeilijk voor te stellen hoe de 4e industriële revolutie de trend zou kunnen keren, of hoe ze deze ongelijkheden beter aan de kaak zou kunnen stellen. In de zogenaamde ontwikkelde economieën worden digitale platforms (zoals Uber en Deliveroo) vooral gekenmerkt door een onzekere positie van werknemers, zoals blijkt uit het recente voorbeeld van Uber, dat 3.500 werknemers heeft ontslagen via videoconferenties, of de ontwikkeling van de clickworker-markt.

Wereldwijd lijkt er een enorm grote kloof te bestaan tussen het technofiele discours van "Industry 4.0" en de dominante positie van de informele sector (straatventers, kleine winkeliers, non-profit) in de landen van het Zuiden. Als de digitale revolutie een impact zal hebben op de informele sector, dan zal het waarschijnlijk vooral zijn door de ontginning van grondstoffen (mineralen en andere) die de ontwikkeling van de digitale infrastructuur en de productie van gerelateerde consumptiegoederen ten goede komen. We weten echter dat deze ontginning gepaard gaat met destructieve effecten voor de lokale bevolking, de biodiversiteit en de aldus "opgeofferde" gebieden. De Congolese kinderen die in de mijnen werken en sterven om onze mobiele telefoons en laptops van coltan te voorzien, zijn slechts één voorbeeld.

Een verhaal vertellen

In feite is de meest verhelderende passage uit de hierboven vermelde film van het Wereld Economisch Forum dit citaat: "De geschiedenis vertelt ons dat er een waardeverschuiving plaatsvindt dankzij een nieuw verhaal over de manier waarop we willen leven.”

Is dit geen heldere bekentenis van degenen die de vierde industriële revolutie loven? We krijgen een nieuw verhaal te horen (= de 4e Industriële Revolutie en haar beloftes), dat ons vertelt "hoe we willen leven". Als dit verhaal eindeloos wordt herhaald, zullen we uiteindelijk de 4e Industriële Revolutie "natuurlijk" of "onvermijdelijk" vinden, of zelfs als wenselijk benoemen. Maar ondertussen wordt er op geen enkel moment gevraagd hoe we willen leven.

Een visie

Willen we echt dat onze koelkasten onze voedselreserves registreren, zodat we zelf de volgende bestelling in de supermarkt kunnen plaatsen? Willen we voortdurend gegeolokaliseerd worden zodat we suggesties krijgen waar we naartoe moeten wandelen? Willen we onze sociale interacties laten bewaken (onder een gezondheidsvoorwendsel, bijvoorbeeld...)? Willen we dat alle schermen registreren waar we naar kijken en met wie, wat ons doet lachen of huilen, en hoeveel milliseconden we besteden aan het reageren op een bepaalde advertentie? Willen we in steden wonen met 1 miljoen aangesloten toestellen per km²? En nog belangrijker, zijn we bereid mensen te blijven doden zodat deze toestellen kunnen bestaan? Willen we niet-hernieuwbare grondstoffen in een steeds hoger tempo blijven plunderen om deze objecten te maken?

Wat zouden we ervan denken om in de plaats zelf ons eigen verhaal te vertellen? Wordt het niet stilaan tijd dat we het woord nemen, zodat financiële elites de toekomst niet dicteren die ze voor ons in petto hebben?Zou het niet emanciperend zijn om onze Cahiers de doléances te schrijven, om zo in kaart te brengen op welke manier we de samenleving willen vorm geven? Moeten we niet opkomen voor datgene wat we (niet) aanvaardbaar vinden?

We moeten dringend opnieuw investeren in de politiek. Laten we beginnen met een verzet tegen deze 4e industriële revolutie, waar we maar kunnen ("intelligente" steden, 5G, digitale scholen...), om mens te blijven tijdens ons werk en in ons leven. Zo eisen we dat er wordt afgezien van technologische ontwikkelingen die als schadelijk kunnen worden beschouwd. Laat ons democratische burgervergaderingen oprichten met echte beslissingsbevoegdheid over deze kwesties.

Bronvermelding (FR)

• The Shift Project : thématique numérique (https://theshiftproject.org/category/thematiques/numerique/)
• M. Amiech (2020), « Le numérique devient le cœur de la catastrophe écologique », interview sur le site Reporterre (https://reporterre.net/Matthieu-Amiech-le-Numerique-devient-le-coeur-de-la-catastrophe-ecologique)
• C. Leterme (2019), L’avenir du travail vu du Sud. Critique de la « quatrième révolution industrielle ». Collection « Sens dessus-dessous », 168p. (https://www.syllepse.net/l-avenir-du-travail-vu-du-sud-_r_96_i_787.html)
• P.-Y. Gomez (2019), L’esprit malin du capitalisme, Eds Desclée De Brouwer, 300 p.
• V. Magos (2020), Résister à l’algocratie. Rester humain dans nos métiers et dans nos vies, collection Temps d’Arrêt (disponible sur https://www.yapaka.be/livre/livre-resister-a-lalgocratie-rester-humain-dans-nos-metiers-et-dans-nos-vies)